Academia.eduAcademia.edu
‫نگارخانه‬ ‫هنر از یاد رفته سنگتراشی بر‬ ‫سنگآرامگاه‪ ،‬با نگاهی بر مجموعه‬ ‫تختفواد اصفهان‬ ‫متن و عكس‪ :‬مهدی تمیزی‬ ‫س�نگآرامگاهها‪ ،‬راویان تاریخان�د‪ .‬امروزه س�نگآرامگاههایی از‬ ‫دورههای گوناگون باستانی در گورستانهای ایران دیده میشود كه‬ ‫پشتوانههای ارزشمند و هنرمندانهای هس�تند‪ ،‬یادگار مانده از پس‬ ‫س�الها‪ .‬یکی از مهمترین این گورس�تانها‪ ،‬مجموعه «تختفواد»‬ ‫اصفهان است‪ .‬از سنگآرامگاههایی كه هست‪ ،‬یا سنگآرامگاههایی‬ ‫كه در نوشتههای پژوهشگران پیش�ین از آنها بازگفتی شده‪ ،‬چنین‬ ‫روشن میشود كه سنگآرامگاههای مردم اصفهان بسیار ارزشمند و‬ ‫توانایی هنرمندان طراح و سنگتراش آن‪ ،‬در دورههای گوناگون نمونه‬ ‫بوده اس�ت‪ .‬بماند كه بدبختانه از پایان دوران پهلوی اول تا به امروز‪،‬‬ ‫این هنر رو به نابودی رفته و اكنون میشود از آن بهعنوان «هنر از یاد‬ ‫رفته» نام برد؛ همچنین بس�یار میتوان از رفتار ناشایست با سنگ‬ ‫آرامگاههای بازمانده از دورههای طایی این هنر سخن گفت‪ .‬چه بسا‬ ‫دیده شده كه در گورستانهای ایران و یا حتی در برخی از موزهها‪ ،‬با‬ ‫سنگآرامگاههای باستانی چون سنگی دستوپاگیر و بیفایده رفتار‬ ‫میشود‪ .‬با وجودی كه اگر كارنامة نشس�ته بر همین سنگآرامگاه‪،‬‬ ‫روی هر اثر هنری دیگری بود‪ ،‬جای آن یا در پش�ت ویترینهای ویژه‬ ‫بود‪ ،‬یا داخل جعبههای س�فارش شده‪ ،‬یا س�ر از موزههای خصوصی‬ ‫درمیآورد و یا راه خارج از كشور را در پیش میگرفت‪ .‬بههر روی‪ ،‬تنها‬ ‫باید امیدوار و دلخوش بود به آنکه بیش از پیش‪ ،‬كارهایی برای مانایی‬ ‫هنر سنگتراشی بر سنگآرامگاه انجام ش�ود و آثاری در این زمینه‬ ‫تولیدومنتشرشود‪.‬یکیازاصلیترینبارزههایاینهنر‪،‬حضورقوی‬ ‫و محکم نماد و نشانه است‪ .‬سنگآرامگاه نیز همانند همة نگارههای‬ ‫اطاعرس�ان (‪ )Infographic‬از نمادها و نشانهها بهگونهای كاربردی‬ ‫س�ود برده؛ چنان كه توانسته است س�الهای س�ال‪ ،‬مردمان را (در‬ ‫گروههای گوناگون اجتماعی) راهنمایی كند‪ .‬شاید بهتر این باشد كه‬ ‫بگوییم‪:‬هنرمندانطراحوسنگتراشسنگآرامگاه‪،‬جزوحرفهایترین‬ ‫استادان درس هنرهای كاربردی بودهاند‪ .‬در اینجا با نگاهی به برخی‬ ‫از س�نگآرامگاههای تختفواد ش�هر اصفهان‪ ،‬به هنر از یاد رفته‬ ‫سنگتراشیبرسنگآرامگاهخواهیمپرداخت‪.‬‬ ‫سواركار و چاقو‬ ‫‪82‬‬ ‫سرزمینمن ‪ .‬ماهنامهايرانشناسي ‪ .‬بهمن ‪1393‬‬ ‫حضور چند گوسفند و نیز چاقو در كنار سواركار‪ ،‬نشان از پیشه صاحب‬ ‫آرامگاهي دارد كه بخشی از سنگآرامگاه او را در تختفواد ميبینید‪ .‬قسمت‬ ‫باای این سنگآرامگاه از میان رفته و صاحب و سال آن مشخص نیست‪ ،‬اما از‬ ‫شیوه سنگتراشی‪ ،‬پوشش مرد سواركار و محل اصلی آن‪ ،‬پیداست كه متعلق‬ ‫به اواخر دوره قاجار است‪ .‬این سنگ اكنون در موزه سنگ مجموعه تخت فواد‬ ‫شناسي ‪ .‬؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟‬ ‫ايران‬ ‫سیدالعراقین) ماهنامه‬ ‫(تکیه سرزمینمن ‪.‬‬ ‫میشود‬ ‫نگهداری‬ ‫‪83‬‬ ‫پيكر صمصام‬ ‫پیکرتراشی یکی از ویژگیهای سنگآرامگاههای دوره قاجار تا اوایل‬ ‫پهلوی است‪ .‬به طور معمول پیکرتراشی بر سنگآرامگاه سران كشور‪،‬‬ ‫شاهزادهها‪ ،‬خانها و خانزادهها و برخی از افراد ثروتمند رایج بود و‬ ‫به شکوه فرد درگذشته میافزود‪ .‬این تصویر‪ ،‬بخشی از سنگ آرامگاه‬ ‫«نجفقلیخان صمصام السلطنه» فرزند «حسینقلیخان ایلخانی‬ ‫بختیاری» است كه به دست «محمدعلی» فرزند «حاجیمحمدحسین‬ ‫حجاریزاده» تراشیده شده و اكنون در تکیه میرفندرسکي جای دارد‬ ‫سنگ سقا‬ ‫این سنگآرامگاه متعلق به «مشهدی رمضان یخچالی» است كه به سال‬ ‫‪ 1367‬ق درگذشته و یکی از صدها نمونه ترسیم پیشه صاحب آرامگاه بر‬ ‫سنگآرامگاه است كه در تختفواد دیده میشود‪ .‬غیر از نقش پیرمرد‬ ‫یخچالی‪ ،‬شعری نیز در تركیب سنگتراشی جای گرفته كه با این بیت شروع‬ ‫ميشود‪« :‬آب دادم به مردمان جهان ‪ /‬تا برندم ز بعد مرگ‪ ،‬جنان »‬ ‫دختر مشروطهخواه‬ ‫بخشی از قسمت باای سنگ‬ ‫آرامگاه «بیبیبیگمجان» را در‬ ‫اینتصویرميبینید‪،‬بيبيبیگم‪،‬‬ ‫فرزند «صمصامالسلطنه» بود كه‬ ‫در‪ 1330‬قمری درگذشت و در تکیه‬ ‫میرفندرسکي به خاک سپرده شد‪.‬‬ ‫صمصامالسلطنه‪،‬لقب«نجفقلیخان‬ ‫ب َختیاری» از سران ایل بختیاری بود كه‬ ‫در دوره قاجار‪ ،‬دو دوره رئیسالوزرای‬ ‫ایران بود و در جنبش مشروطه به‬ ‫مخالفانمحمدعلیشاهپیوست‬ ‫سنگ و سپر‬ ‫این سنگ آرامگاه متعلق به‬ ‫«حاجیحفیظاه» به سال‬ ‫‪ 1329‬قمری است كه در تکیه‬ ‫میرفندرسکي جای دارد‪ .‬فارغ از‬ ‫گل و مرغ و تركیببندی نقوش روی‬ ‫سنگ‪ ،‬برش سنگ آرامگاه بسیار‬ ‫ویژه و هنرمندانه است‪ .‬سنگتراش‪،‬‬ ‫ساختار سنگ را همانند یك سپر‬ ‫ساخته و آن را با نقوش و خطوط‬ ‫پرداخته است‬ ‫آبي براي جانوران‬ ‫پیالهها‪ ،‬كشکولها و حوضها‪ ،‬گودشدگیهایی است كه‬ ‫روی برخی از سنگآرامگاهها دیده میشود‪ .‬بسیاری‬ ‫از این گودشدگیها به دلیل بودن یك یا چند ماهی در‬ ‫آن‪ ،‬به حوض همانند شدهاند‪ .‬پس از بارش باران یا پس از‬ ‫شستوشوی سنگآرامگاهها بهدست دوستان و آشنایان‪،‬‬ ‫آب در این گودشدگیها انباشته شده و پرندگان و دیگر‬ ‫جانواران میتوانند از این آب سیراب شوند‬ ‫‪84‬‬ ‫سرزمینمن ‪ .‬ماهنامهايرانشناسي ‪ .‬بهمن ‪1393‬‬ ‫شير و گور‬ ‫«اگر شیری اگر میری اگر مور ‪ /‬گذر باید كنی‬ ‫آخر لب گور ‪ /‬دا فکری به حال خویشتن‬ ‫كن ‪ /‬كه مورانش نهند خوان و كنند گور»‬ ‫این شعر بر این سنگآرامگاه و در كنار‬ ‫تصویري از یك شیر نر نوشته شده‪ .‬این‬ ‫سنگآرامگاه‪ ،‬نمونهاي زیبا از حجاري روي‬ ‫سنگ در تختفواد است‬ ‫نانوا و تنور‬ ‫نقش دو قطعه از وسایل نانوایی شامل انبر نان و چنگك بر سنگ آرامگاه‬ ‫«عباس خباز» دیده میشود‪ .‬این سنگ متعلق به ‪ 1366‬قمری بوده و در‬ ‫صحن تکیه باباركنالدین جای گرفته است‪ .‬با دیدن این ابزارها متوجه‬ ‫ميشوید كه صاحب آرامگاه‪ ،‬خباز یعني نانوا بودهاند‬ ‫سرزمینمن ‪ .‬ماهنامهايرانشناسي ‪ .‬نگارخانه‬ ‫‪85‬‬ ‫شوفر و بانو‬ ‫خط و سنگ‬ ‫«حسنآقا شوفر» با جارویی نقش بسته بر‬ ‫سنگآرامگاهش در تکیه بروجردی آرام گرفته‪.‬‬ ‫البته پس از او و‪ 36‬سال بعد‪« ،‬بانوملوک» هم با او‬ ‫هم سنگ شد‪ .‬نام بانوملوک‪ ،‬تاریخ فوت و جاروي‬ ‫نقش شده را در این تصویر ميتوانید ببینید‬ ‫در این تصویر بخشی از یك سنگ آرامگاه‬ ‫بسیار تخریب شده را ميبینید كه متعلق‬ ‫است به دوره صفوی و اكنون در تکیه‬ ‫میرفندرسکي تختفواد نگهداری‬ ‫میشود‪ .‬حکاكي خطوط روي سنگ‪ ،‬در‬ ‫سنگآرامگاههاي بسیاري در تختفواد‬ ‫دیدهميشود‬ ‫بز و با ظرف شير‬ ‫تنها چیزی كه از این سنگ برجا مانده‪ ،‬یك بز‪،‬‬ ‫یك ظرف شیر و تاریخ ‪ 1213‬قمری است‪ .‬این‬ ‫سنگآرامگاه كه در میان تکیه مصلی بود‪ ،‬اكنون‬ ‫در موزه سنگ تختفواد نگهداری میشود‪ .‬این‬ ‫سنگآرامگاه نقشي بسیار ساده و فضاي خالي‬ ‫تاثیرگذاري دارد‬ ‫تصوير جنتمكان‬ ‫ترسیم گل و مرغ كه نمادی از بهشت‬ ‫است و نیز تصویر دو فرشته كه گلی را در‬ ‫دستان خود نگه داشتهاند‪ ،‬مشخصه این‬ ‫سنگآرامگاه است‪ .‬این تصویر بخشی‬ ‫از سنگآرامگاه بیبیخانم است كه در‬ ‫سال ‪ 1333‬قمری درگذشته و در تکیه‬ ‫میرفندرسکي آرام گرفته است‬ ‫سرو قبر‬ ‫سرو به نشان نامیرایی و جاودانگی به همراه پرندهای‬ ‫آرام‪ ،‬بر این سنگآرامگاه جای گرفتهاند‪ .‬پرنده‬ ‫بیشتر نماد روح انسان یا گواه امدادهای فراطبیعی‬ ‫است‪ .‬پرنده هم پیامآور و نیز استعارهای است از‬ ‫عاشق‪ .‬این سنگآرامگاه متعلق به دوره قاجار است‬ ‫سنگ تاريخي‬ ‫در موزه سنگآرامگاه اصفهان از سنگهای‬ ‫باستانی زیادی نگهداری میشود؛ از جمله‬ ‫سنگآرامگاهی متعلق به حدود قرن‪ 5‬و‬ ‫‪ 6‬قمری كه تصویر آن را ميبینید‪ .‬زیبایي‬ ‫خطوط و تزئینات در این سنگآرامگاه‬ ‫خیرهكنندهاست‬ ‫نماز‪ ،‬آراستگي‪ ،‬دفاع‬ ‫مُهر و شانه و تفنگ بر سنگ آرامگاه‬ ‫«معصوم» نشسته و سنگ‪ ،‬یادگار‪1270‬‬ ‫قمری است‪ .‬این نقوش‪ ،‬بهویژه مهر و شانه‪،‬‬ ‫بر بسیای از سنگآرامگاهها دیده میشود‪.‬‬ ‫مهر نماز‪ ،‬دایرهای كوچك و ساده است كه‬ ‫به تنهایی یا در كنار دیگر نگارههای همسو‬ ‫با آئین تشیع دیده میشود‪ .‬شانه نیز نماد‬ ‫جنسیتمتوفیاست‪.‬شانهیكسویهنشانه‬ ‫مرد بودن و شانه دوسویه نشانه زن بودن‬ ‫صاحب آرامگاه است‬ ‫‪86‬‬ ‫سرزمینمن ‪ .‬ماهنامهايرانشناسي ‪ .‬بهمن ‪1393‬‬ ‫شير و نصرتخانم‬ ‫شایدهمیشهشیرسنگی‬ ‫و یا نقش شیر بر روی‬ ‫سنگآرامگاه مردها‬ ‫دیده شده باشد؛ اما در‬ ‫این سنگآرامگاه‪ ،‬شیر‬ ‫نشستهای را در پشت‬ ‫گلدانبزرگیمیبینیم‬ ‫كه گویا قرار نیست با‬ ‫شکار دیگر جانوران‬ ‫تصویر‪ ،‬آرامش مجموعه‬ ‫را برهم زند‪ .‬این تصویر‪،‬‬ ‫بخشی از سنگ آرامگاه‬ ‫«نصرتخانم نیكاندام»‬ ‫است در تکیه آبادهای به‬ ‫تاریخ‪ 1356‬قمری‬ ‫سرزمینمن ‪ .‬ماهنامهايرانشناسي ‪ .‬نگارخانه‬ ‫‪87‬‬